Όταν οι Δ. Κράνης ήταν ΓΔ στην Εθνική Σχολή Δικαστών, στο πλαίσιο της διδασκαλίας του Δικαίου Περιβάλλοντος επισκέφθηκε το Μετρό Θεσσαλονίκης επί τόπου στη Βενιζέλου. Τα ευρήματα παρουσίασαν υπερήφανα οι αρχαιολόγοι της ανασκαφής, ο εκπρόσωπος της Αττικό Μετρό και ο εκπρόσωπος της Κατασκευαστικής Κοινοπραξίας. Ήταν όπως μάθαμε τότε η πρώτη επίσκεψη στο Έργο, η οποία ήταν αρκετά επίπονη αφού οι σπουδαστές απαιτήθηκε να κατέβουν βαθιές και επικίνδυνες σκαλωσιές μια μέρα με βορειοελλαδίτικη καταιγίδα.
Ούτε οι φοιτητές του αρχαιολογικού είχαν επισκεφθεί ως τότε το εργοτάξιο και την ανασκαφή, ούτε τα σχολεία, ούτε κανένας διακεκριμένος πολιτικός. Πήγαμε όμως τους μελλοντικούς δικαστές γιατί κρίναμε ότι είχε νόημα και ουσία η κατανόηση του πραγματικού πριν τη δικαστική κρίση. Ορισμένοι άνθρωποι πιστέψαμε στη σημασία του να κρίνεις αφού δεις και κατανοήσεις το εκάστοτε επίμαχο θέμα για το οποίο επιλαμβάνεσαι ως δικαστής.
Η απόφαση ήταν θεσμική εξ όσων δε γνωρίζω δεν επαναλήφθηκε διότι δεν θεωρείται αναγκαίο οι δικαστές να κάνουν τέτοιου είδους «εκδρομές». Δεν κόστισε τίποτε στη Σχολή και όλοι οι σπουδαστές από τις έγγραφες κρίσεις τους που ακολούθησαν ενθουσιάστηκαν. Η Κοινοπραξία τους περίμενε, η Αττικό Μετρό ήταν εκεί οι αρχαιολόγοι παρόντες. Η συζήτηση που έγινε ήταν εκτενής με όλους.
Μείναμε άφωνοι από τα ευρήματα αλλά και από το γεγονός ότι η κατασκευή του Μετρό έφερε στην επιφάνεια την παλιά Εγνατία ,τα ίχνη από τις ρόδες των κάρων, την τρίλιζα που λάξευαν παίζοντας τα αρχαία παιδιά δίπλα στο δρόμο, τα μαγαζάκια, το σκηνικό ολόκληρο μιας εποχής από το οποίο απουσίαζαν οι άνθρωποι μόνον. Προσπαθήσαμε όλοι τότε. Η προσπάθεια δεν ευοδώθηκε με την πρόσφατη απόφαση που εκδόθηκε όμως όπως φαίνεται.
Η πρόσφατη απόφαση του ΣτΕ αναδεικνύει τον οριακό χαρακτήρα της κρίσης του 13-12 και την ευθύνη της απόφασης αυτού του 1/25 που φαίνεται να γέρνει την απόφαση προς την κατεύθυνση της μετακίνησης των αρχαίων σε άλλη γη και σε άλλα μέρη. Είναι γεγονός ότι οι πολιτικές αποφάσεις, που εκδόθηκαν για το επίμαχο θέμα και προς τις δύο κατευθύνσεις από δύο διαφορετικούς υπουργούς, σε συμφωνία με τους επιστήμονες του ΚΑΣ και τις δύο φορές, δεν μπορούν να έχουν σχέση με την ιστορική αξία του μνημείου.
Το έργο του Μετρό Θεσσαλονίκης εκτελείται και με τους δύο τρόπους λοιπόν. Οι πολιτικές αποφάσεις μπορούν όμως να διαμορφώσουν την μελλοντική μνήμη όπως και οι δικαστικές αποφάσεις που τις παρακολουθούν. Αυτό το 1/25 λοιπόν θα κρίνει τη μνήμη των δρόμων που χάραξε η ιστορία όπως ήταν η αρχαία Εγνατία σε σχέση με την οποία δύο κυβερνήσεις και οι οικείοι επιστήμονες έκριναν ότι και η λύση της διατήρησης και η λύση της μεταφοράς της είναι ορθή. Θα μπορούσε η παρατήρηση αυτή να είναι το επιμύθιο στην επίσκεψη που κάναμε τότε με τους σπουδαστές αν το ζήτημα δεν ήταν τόσο μεγάλης σημασίας. Γιατί η πολιτιστική κληρονομιά είναι ζήτημα τεράστιας σημασίας όπως και η αντίληψη που έχουμε γι’αυτήν.
Το δεύτερο μάλιστα είναι ακόμη πιο σπουδαίο για την αυτογνωσία μας. Η πολιτιστική κληρονομιά δεν είναι έπεα πτερόεντα για σχολικούς εορτασμούς και επετείους. Η πολιτιστική κληρονομιά είναι απόφαση που σχετίζεται με τις επιλογές μνήμης αλλά αφορά στο παρόν. Η αλήθεια είναι ότι όταν το Μετρό της Θεσσαλονίκης δημοπρατήθηκε όλοι γνώριζαν ότι θα βρεθούν αρχαία στα σπλάχνα της πόλης και για το λόγο αυτό το έργο αν και ανατέθηκε ως σύμβαση παραχώρησης δεν χρηματοδοτήθηκε από το τραπεζικό σύστημα. Ήταν γνωστό το τι θα συνέβαινε. Αποφασίσθηκε να γίνει δημόσιο έργο. Τούτο σημαίνει ότι το κόστος του ανέλαβε το κράτος και όχι ο ιδιωτικός τομέας. Το κράτος γνώριζε τι θα έβρισκε στα σπλάχνα της γης.
Η συλλογική αυτή και διαχρονική απόφαση μνήμης λοιπόν λήφθηκε προ πολλού και επιβεβαιώνεται συστηματικά. Οι δικαστές που έκριναν στη βάση μιας αντίληψης για τον πολιτισμό που διαμορφώνεται χρόνο με το χρόνο μέσα από αυτή τη συλλογική αντίληψη για τη μνήμη αλλά και για την εξουσία. Όπως έλεγα και τότε στους σπουδαστές ένα πράγμα που με προβληματίζει στη χώρα μας είναι η απουσία αγωγών αποζημίωσης για ζητήματα πολιτισμού και περιβάλλοντος. Όλα αρχίζουν και τελειώνουν στην αίτηση ακυρώσεως που έχει αναδείξει στην εξουσία πολλές προσωπικότητες μα την αλήθεια εξελικτικά. Διεθνώς τα θέματα περιβάλλοντος γίνονται αποζημιωτικές δίκες με αποζημιώσεις που οδηγούν τους εκάστοτε επαΐοντες να φοβούνται να πράξουν με ζημιογόνο τρόπο.
Όμως για μας το χρήμα είναι ταμπού. Πόσο αξίζει η πολιτιστική κληρονομιά; Πόσο αξίζει η φύση; Η απάντησή μου είναι ότι αξίζει τόσο που να φοβάσαι πολύ να τη θίξεις. Και περιμένω με ενδιαφέρον κάποιους να κάνουν την πρώτη αγωγή αστικής ευθύνης κατά του Δημοσίου ή πλέον και κατά του 1/25 που έγειρε τη ζυγαριά για να δούμε πώς θα πάνε τα πράγματα. Και ας μην μου πείτε ότι οι αγωγές αυτές αργούν και δεν οδηγούν πουθενά. Η μαγική λέξη due diligence άγεται στο συμπέρασμα ότι κανείς δεν αναλαμβάνει το ρίσκο να πληρώσει αποζημιώσεις όταν εκκρεμούν δίκες, όπως ακριβώς έγινε με τις Τράπεζες όταν το Μετρό ήταν Σύμβαση Παραχώρησης. Ας δοκιμασθεί να σπάσει αυτό το νομικό ταμπού. Διότι μόνο το χρήμα είναι επίφοβο πλέον και οφείλει να γίνει εκατέρωθεν επίφοβο. Κάθε μορμολύκειο επωφελές για την ιστορία και τη μνήμη λοιπόν καλοδεχούμενο εκτιμώ. Οι σπουδαστές μας τότε στη Σχολή Δικαστών θεωρούσαν ότι οι αγωγές αποζημίωσης δεν είναι κατάλληλη λύση.
Όση διεθνή νομολογία και αν τους πήγα με αποστόμωσαν με τοπικά επιχειρήματα. Ίσως να μην είχαν άδικο. Προσωπικά θα περίμενα να δοκιμασθεί και αυτός ο δρόμος κάποτε όμως. Φαίνεται ότι προς το παρόν η απόφαση αυτή περιορίζεται σε πολύ λίγες υποθέσεις που φθάνουν στα ελληνικά δικαστήρια. Είναι γεγονός ότι οι δικαστές έχουν περιορισμένη αντίληψη των ζητημάτων για τα οποία επιλαμβάνονται ακόμη και αν η Σχολή Δικαστών πήγαινε τους σπουδαστές της στον τόπο κάθε εγκλήματος, κάθε πράξης για την οποία θα πρέπει να αποφασίσουν.
Είναι επίσης δεδομένο ότι οι δικαστές δεν μπορούν να αποφασίσουν για την ιστορία. Εμείς στηρίζουμε τις επιλογές μνήμης και προτιμούμε να ξεχνάμε συνήθως ότι μας πονά. Το επίπονο της υπόθεσης που επιλέγουμε να λησμονήσουμε είναι απλό: ότι ο πολιτισμός και η συνέχεια που τον ορίζει είναι μια παρούσα απόφαση η οποία κοστίζει. Όπως όλες οι αποφάσεις φυσικά κοστίζουν. Ώρες ώρες σκέπτομαι ότι ο εκάστοτε Ελγιν θα όφειλε να περάσει έγκαιρα και από τη Θεσσαλονίκη… Με τρόπο που να τη δούμε σε κάποιο γερμανικό μουσείο ολάκερη και ατεμάχιστη από κάποιους που ανέλαβαν το ρίσκο μιας τέτοιας απόφασης για πόλεις της Ιωνίας.
Αγαπητό 1/25 που θρηνείς για τα Μάρμαρα θα έπρεπε σήμερα να σκεφθείς ότι κάποιος σου κλείνει το μάτι: αν η Θεσσαλονίκη ήταν σήμερα στο Λονδίνο ή το Βερολίνο εσύ δεν θα είχες καμία ελπίδα μελλοντικής εξουσίας να γεμίζει τον αργό χρόνο της δικαιοσύνης που υπηρετείς. Το αρχαίο παιδί δεν θα δυσκολευόταν να παίζει τρίλιζα οπουδήποτε και αν ήταν τα χαραγμένα ίχνη του παιχνιδιού του, το σύγχρονο παιδί όμως καμαρώνει τον αποτελεσματικό μετροπόντικα να το αφήνει ιστορικά ανέστιο και ψυχικά κενό με μόνη τροφή την προπαγάνδα να γεμίζει τις πολιτιστικές του μπαταρίες σκουπίδια.
* Η Ελένη Τροβά είναι δικηγόρος
