Αναντίρρητα, η πανδημία εξαιτίας του κορωνοϊού σηματοδοτεί τεράστιες αλλαγές στο ρου της παγκόσμιας ιστορίας. Η κοινωνική δομή μεταβάλλεται συνεχώς, οι επιπτώσεις στον οικονομικό και πολιτικό τομέα είναι ριζικές και δημιουργούνται νέες προκλήσεις στην ανάπτυξη και πρόοδο. Σε επίπεδο αξιών, το δικαίωμα στην υγεία έχει προβληθεί στην κορυφή της πυραμίδας καθώς εκατομμύρια θάνατοι έχουν σημειωθεί εξαιτίας του κορωνοϊού και η ανθρώπινη ζωή απειλείται καθημερινά. Με γνώμονα την προστασία της δημοσίας υγείας, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, λαμβάνονται μέτρα και πολιτικές για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Ωστόσο, παρόλη την επιτακτική ανάγκη για καταπολέμηση της σημερινής μάστιγας, η νομιμότητα των μέτρων αμφισβητείται έντονα. Πρόσφατα μάλιστα σε αρκετές χώρες, όπως σε Ισπανία, Ολλανδία, Βέλγιο, Γερμανία και Νέα Ζηλανδία, δικαστικές αρχές έχουν κρίνει αντισυνταγματικά τα περιοριστικά μέτρα κυκλοφορίας που επιβλήθηκαν με στόχο τον περιορισμό διασποράς του ιού.
Τελευταία, γίνεται έντονη συζήτηση, τόσο σε Ελλάδα όσο και Κύπρο, για το λεγόμενο «safepass» που θα λειτουργεί ως «διαβατήριο» εισόδου σε εστιατόρια, κέντρα και άλλες επιχειρήσεις. Στο safepass θα καταχωρούνται πληροφορίες όπως εάν κάποιος πολίτης έχει εμβολιαστεί ή έχει αρνητικό rapid test ή pcr (μοριακό έλεγχο). Εφόσον πληροί αυτές τις προϋποθέσεις θα του επιτρέπεται η είσοδος. Μάλιστα, ο έλεγχος της γνησιότητας των πιστοποιητικών αυτών εναπόκειται στους ιδιοκτήτες των χώρων αναψυχής και των επιχειρήσεων, οι οποίοι καλούνται εφεξής να λειτουργούν ως «επιθεωρητές» και «ελεγκτές» νομιμότητας.
Είναι όμως άραγε νόμιμο και δημοκρατικό ένα τέτοιο μέσο; Εξυπηρετεί τη δημόσια υγεία ή προσβάλλει την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη; Η απάντηση όσο δύσκολη κι αν θεωρείται, μπορεί να προκύψει από ορισμένες αντικειμενικές παραδοχές:
- Σύμφωνα με τον ίδιο τον ευρωπαϊκό Κανονισμό που θεσπίζει το Ψηφιακό Πιστοποιητικό Covid της ΕΕ (Κανονισμός 2021/953), το εν λόγω έγγραφο σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να λειτουργεί ως μέσο διαχωρισμού και διάκρισης πολιτών. Όπως χαρακτηριστικά ορίζεται ρητά η κατοχή πιστοποιητικού εμβολιασμού, ή η κατοχή πιστοποιητικού εμβολιασμού που αναφέρει εμβόλιο κατά της COVID-19, δεν θα πρέπει να αποτελεί προϋπόθεση για την άσκηση του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας ή για τη χρήση διασυνοριακών υπηρεσιών μεταφοράς επιβατών, για παράδειγμα υπηρεσιών αεροπορικής ή σιδηροδρομικής μεταφοράς ή μεταφοράς με λεωφορείο ή πορθμείο ή με οποιοδήποτε άλλο μεταφορικό μέσο.
- Οι πληροφορίες που περιλαμβάνονται στο safepass συνιστούν, σύμφωνα τόσο με την εθνική όσο και ενωσιακή νομοθεσία περί προσωπικών δεδομένων, ιατρικά στοιχεία που υπάγονται στα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα. Η επεξεργασία τους απαγορεύεται κατά κανόνα, εκτός αν συντρέχουν ορισμένες προϋποθέσεις, στις οποίες συμπεριλαμβάνεται η εξυπηρέτηση ουσιαστικού δημοσίου συμφέροντος στον τομέα της δημόσιας υγείας, υπό τον όρο ότι εξασφαλίζεται η αρχή της νομιμότητας, αναγκαιότητας και αναλογικότητας.
- Σύμφωνα με τη γνωμοδότηση της Ελληνικής Αρχής προστασίας δεδομένων, οι ιδιοκτήτες εστιατορίων και κέντρων καλούνται να πιστοποιούν τη γνησιότητα του πιστοποιητικού που θα προσκομίζουν οι πολίτες για σκοπούς διαφάνειας. Συνεπώς, καθίστανται, σε αντιστοιχία και με την ανωτέρω αναφορά, υπεύθυνοι επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων. Εντούτοις, μια τέτοια ενέργεια προσκρούει σε θεμελιώδεις αρχές προσωπικών δεδομένων. Από τη στιγμή που γίνεται επεξεργασία τους θα πρέπει να ορίζεται η χρονική τους διάρκεια, το πού αποθηκεύονται και τα δικαιώματα των υποκειμένων. Επιπρόσθετα, απουσιάζει οποιοδήποτε νομικό έρεισμα ώστε υπεύθυνος επεξεργασίας αυτών των δεδομένων να καταστεί (και) ο εκάστοτε ιδιοκτήτης κέντρου και εστιατορίου. Πρόσωπα με εξουσία ελέγχου είναι μόνο αστυνομική αρχή ή επιθεωρητής εργασίας ή άλλο αρμόδιο κρατικό όργανο.
- Ακόμα κι αν γίνει δεκτό ότι ο ιδιοκτήτης επιχείρησης μπορεί να καθορίσει την είσοδο σε πελάτες ανάλογα με την υγειονομική τους κατάσταση, ο καθολικός αποκλεισμός ατόμων που δεν έχουν εμβολιαστεί ή δεν φέρουν αποδεικτικό αρνητικού τεστ (rapid ή pcr), κατόπιν ελέγχου από τον ίδιο τον ιδιοκτήτη, κρίνεται δυσανάλογο και μη δημοκρατικό μέτρο, καθώς θίγονται ουσιωδώς άλλα θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες, όπως της μετακίνησης και ανάπτυξης προσωπικότητας, εξαιτίας του περιορισμού σύναψης κοινωνικών συναναστροφών.
Βάσει όλων των ανωτέρω, προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι η οριζόντια επιβολή περιοριστικών μέτρων και η υποχρέωση προσκόμισης safepass, έτσι όπως προβλέπεται στη λειτουργία του, κρίνονται μέτρα που στερούνται νομικής βάσης, είναι δυσανάλογα και μη δημοκρατικά. Ζούμε σε μια κοινωνία όπου (δυστυχώς) οι πολίτες έχουν διαχωριστεί σε δύο κατηγορίες : σε εμβολιασμένους και ανεμβολίαστους. Συνακόλουθα, οι επιπτώσεις σε κοινωνικό επίπεδο είναι εξίσου αρνητικές: πρόκληση κοινωνικών ανισοτήτων, κοινωνικός στιγματισμός, όξυνση ψυχολογικών προβλημάτων.
Ασφαλώς, η δημόσια υγεία είναι ύψιστο αγαθό και απαιτείται η άμεση και αποτελεσματική θωράκισή της ενόψει της σημερινής πανδημίας. Ταυτόχρονα, η σημερινή κρίση δεν είναι μόνο υγειονομική αλλά και ανθρωπιστική. Το κρίσιμο ερώτημα που αναδεικνύεται δεν είναι τόσο πώς θα πειστούν οι ανεμβολίαστοι να εμβολιαστούν ή να πάρουν όλες τις απαιτούμενες προφυλάξεις. Δυστυχώς, οι εθνικές πολιτικές που υιοθετήθηκαν φαίνεται πως απέκλιναν αρκετά από την κατεύθυνση διαπαιδαγώγησης και ενημέρωσης του πολίτη. Η πολιτεία οφείλει να λειτουργεί πρωτίστως ως κράτος πρόνοιας και θεματοφύλακας ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αξιών. Η ιατρική και επιστημονική κοινότητα αγωνίζεται καθημερινά με στόχο την προστασία της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας και οφείλουμε να έχουμε εμπιστοσύνη σε θεσμούς, ιδανικά και αξίες. Ο εμβολιασμός ιστορικά έχει αποδειχθεί ως πλήρες και αποτελεσματικό εργαλείο για την αντιμετώπιση ασθενειών και επιδημιών. Εξάλλου, διεθνείς και ευρωπαϊκοί οργανισμοί, εκδίδουν καθημερινά στην εποχή του κορωνοϊού κατευθυντήριες γραμμές και οδηγίες σχετικά με εμβόλια και ιατρικές εξελίξεις. (Ηθικό) χρέος μας είναι η εμπιστοσύνη και συμπαράσταση στην ιατρική κοινότητα και όχι η άκριτη αποδοχή και διάδοση ειδήσεων παραπληροφόρησης, που βλάπτουν τόσο την ανθρώπινη προσωπικότητα όσο και την κοινωνική συνοχή. safepass
Εντούτοις, η επιβολή μέτρων από την πολιτεία, ακόμα κι αν έχει νομικό έρεισμα (όπως ενδεικτικά η υποχρεωτικότητα εμβολιασμού για ορισμένες επαγγελματικές ομάδες), στερείται αξίας και αποτελέσματος εάν πρώτα δεν έχει επιτευχθεί η κατάλληλη ενημέρωση και εκπαίδευση του ατόμου. Εν προκειμένω, η επιβολή του μέτρου του safepass θεωρείται σίγουρο πως οξύνει τις κοινωνικές ανισότητες και υποβαθμίζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Το κρίσιμο ερώτημα επομένως είναι πώς το κράτος θα διαπαιδαγωγήσει τον πολίτη ώστε να προαχθεί το αίσθημα ατομικής και κοινωνικής ευθύνης. Είναι ανάγκη να συνειδητοποιήσει το άτομο τόσο τα δικαιώματα όσο και τις υποχρεώσεις του, μέσα από μια γόνιμη, συμμετοχική και δημοκρατική διαδικασία. Μόνο έτσι θα λάβουν πραγματικό νόημα και περιεχόμενο έννοιες όπως κοινωνική αλληλεγγύη, πρόνοια και συμμετοχική δημοκρατία. Η σημερινή πανδημία είναι σίγουρο ότι έχει ημερομηνία λήξης. Ας ελπίσουμε να μη λήξει και ο σεβασμός μας στα ανθρώπινα δικαιώματα, όπου δεν δικαιολογείται καμία έκπτωση και καμία υποχώρηση. Το διακύβευμα είναι ζωτικό για την πρόοδο της ίδιας της ανθρωπότητας, για την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη και αξιοπρέπεια…
*Κουρούπης Κωνσταντίνος, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Νομικής, Πανεπιστήμιο Frederick, Κύπρος
